ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ

Οι τρόποι ανάπτυξης μιας παραγράφου

1 . Μέθοδος Ανάπτυξης με Ορισμό

Οριστέα Έννοια	Προσεχές Γένος	Ειδοποιός Διαφορά
Κοινωνικοποίηση	είναι η διαδικασία	με την οποία ένα άτομο μαθαίνει και υιοθετεί τα σχήματα συμπεριφοράς και τους κανόνες που θεωρούνται κατάλληλοι για το κοινωνικό του περιβάλλον
Ο μιμητισμός	αποτελεί μία νοσηρή τάση	σύμφωνα με την οποία το άτομο αντιγράφει παθητικά τη συμπεριφορά των άλλων .
Αθλητικό ντόπινγκ	είναι κάθε επέμβαση στον ανθρώπινο οργανισμό	με σκοπό ο αθλητής να αποδώσει πάνω από τις φυσικές του δυνατότητες .

Οριζόμενη ή οριστέα έννοια : Είναι η έννοια την οποία ο συγγραφέας επιδιώκει να ορίσει και συμπίπτει συνήθως με την κεντρική έννοια του κειμένου .

Προσεχές γένος : Με το προσεχές γένος η οριστέα έννοια κατατάσσεται στο άμεσο γένος   του , δηλαδή σε ένα ευρύτερο σύνολο ομοειδών εννοιών .

Ειδοποιός διαφορά : Με την ειδοποιό διαφορά επιτυγχάνεται η διαστολή της οριζόμενης έννοιας από τις άλλες ομοταγείς έννοιες , που συμπεριλαμβάνονται στο προσεχές γένος . Συνίσταται από τα θεμελιώδη γνωρίσματα ή ιδιότητες της οριζόμενης έννοιας , τα οποία την καθιστούν ξεχωριστή και άμεσα διακριτή .

Στη θέση του προσεχούς γένους μπορεί να υπάρχει μία από τις παρακάτω έννοιες : δραστηριότητα , διαδικασία , μέθοδος , προσπάθεια , συμπεριφορά , φαινόμενο , θεσμός , συνθήκη , τάση , διάθεση , τακτική , εκδήλωση κα.

2 . Μέθοδος Ανάπτυξης με Διαίρεση

Διαιρετέα Έννοια	Διαιρετική Βάση	Διαιρετικά Σκέλη ή Μέλη
Τα αθλήματα	βάσει του αριθμού των αθλητών που αγωνίζονται σ’ αυτά	διακρίνονται σε ατομικά και τα ομαδικά
Η οικογένεια	με κριτήριο τον αριθμό των μελών της	διακρίνεται σε πυρηνική και εκτεταμένη .

Διαιρετέα έννοια : Είναι η έννοια η οποία διαιρείται και συμπίπτει συνήθως με την κεντρική έννοια του κειμένου .

Διαιρετική βάση : Αποτελεί το κριτήριο βάσει του οποίου γίνεται η διαίρεση και αποτελεί ένα ουσιώδες και χαρακτηριστικό γνώρισμα της διαιρετέας έννοιας .

Διαιρετικά σκέλη : Είναι το αποτέλεσμα της διαίρεσης που προκύπτει σύμφωνα με τη διαιρετική βάση .

Αρχές της διαίρεσης

α . Ενιαία διαίρεση : Πρέπει να έχει την ίδια διαιρετική βάση ως κριτήριο διαχωρισμού της διαιρετέας έννοιας στα επιμέρους είδη .

β . Τέλεια διαίρεση : Πρέπει να περιλαμβάνει όλα τα σκέλη ( μορφές, κατηγορίες , είδη ) της διαιρετέας έννοιας .

γ . Συνεχής διαίρεση : Πρέπει να ακολουθεί μία συγκεκριμένη χρονολογική σειρά στη διάκριση και την παρουσίαση των μελών της .

3 . Μέθοδος Ανάπτυξης με Σύγκριση – Αντίθεση

Όταν η θεματική πρόταση περιέχει δύο αντιθετικά δεδομένα , πρέπει να την αναπτύξουμε συγκρίνοντας πρόσωπα , έννοιες , ιδέες , φαινόμενα κ.λ.π. Άλλες φορές αυτό γίνεται με την ανάδειξη των διαφορών των συγκρινόμενων μελών ( οπότε έχουμε αντίθεση ) και άλλες με την επισήμανση των ομοιοτήτων αλλά και κάποιων διαφορών τους ( οπότε έχουμε σύγκριση ) .

Η δομή της παραγράφου

1 . Στη θεματική περίοδο αναγνωρίζεται η ομοιότητα ή η αντίθεση που υπάρχει ανάμεσα στα συγκρινόμενα μέλη .

2 . Στις λεπτομέρειες - σχόλια η παράγραφος αναπτύσσεται με σύγκριση / αντίθεση που γίνεται με δύο κυρίως τρόπους : α ) παρουσιάζονται όλα τα γνωρίσματα του ενός μέλους και στη συνέχεια όλα τα γνωρίσματα του άλλου μέλους ή β ) καταγράφονται σημείο προς σημείο οι ομοιότητες και οι διαφορές των συγκρινόμενων αντιτιθέμενων μελών .

3 . Η πρόταση – κατακλείδα περιλαμβάνει το συμπέρασμα της σύγκρισης ή μία γενική παρατήρηση .

π.χ.

Η λαϊκότητα είναι , λοιπόν , η δικαίωση του λαού και η ανύψωσή του σε καθοριστικό παράγοντα της ιστορίας του . Ο λαϊκισμός , αντίθετα , αποτελεί εξαπάτηση του λαού , πολιτιστική υποβάθμισή του , υποκατάστασή του στον ιστορικό του ρόλο και διατήρησή του στο περιθώριο των εξελίξεων . Η λαϊκότητα αναδείχνει τις γνήσιες αξίες του λαού και δεν είναι καθόλου αντίθετη με την αξιολογική διάκριση και την εκφραστική διαφοροποίηση . Αντίθετα , ο λαϊκισμός ισοπεδώνει την έκφραση προς τα κάτω , καταπολεμά και εχθρεύεται τη διάκριση και την όποια διαφοροποίηση , είναι κάλπικος και νοθευτής του  λαϊκού πνεύματος .  

π.χ.

Ένα χάσμα χωρίζει την αυταρχική από την αντιαυταρχική εκπαίδευση . Η πρώτη δημιουργεί ένα πειθαναγκαστικό περιβάλλον που επιτρέπει στους μαθητές να γνωρίσουν μόνο το τμήμα εκείνο του εαυτού τους , της κοινωνίας και του κόσμου , που οι αρχές έχουν αποφασίσει να γνωρίσουν . Οι γνώσεις περιορίζονται σ’ εκείνες τις προτάσεις που δεν προκαλούν την καθεστηκυία τάξη . Έτσι , η αυταρχική εκπαίδευση δημιουργεί ένα φτωχό περιβάλλον , όπου ο μαθητής αναγκάζεται να ζει την αστόχαστη ζωή , να καλλιεργεί μόνο τις συγκεκριμένες κλίσεις του και ν’ αποφεύγει να παίρνει θέση στα κοινωνικά ζητήματα , γιατί δεν έχει μάθει να εκφράζει ελεύθερα τη γνώμη του . Αντίθετα , η αντιαυταρχική εκπαίδευση δημιουργεί ένα πλούσιο περιβάλλον , που επιτρέπει στο μαθητή να γνωρίσει τον εαυτό του , την κοινωνία και τον κόσμο με τη δική του θέληση και σύμφωνα με τις δικές του ανάγκες και ενδιαφέροντα . Ο μαθητής μαθαίνει στην πράξη ν’ αναπτύσσει πίστη στην εγκυρότητα των γνώσεων , αξιών και τρόπων συμπεριφοράς , ζει σ΄ ένα στοχαστικό και διερευνητικό περιβάλλον και διαμορφώνει μια ανοιχτή νοοτροπία , που οδηγεί στην ενεργό κοινωνική αναμόρφωση . 

4 . Μέθοδος Ανάπτυξης με Παραδείγματα

Μερικές φορές η θεματική πρόταση αναπτύσσεται ή επιβεβαιώνεται με την παράθεση παραδειγμάτων , τα οποία αντλούνται από τον κοινωνικό , επιστημονικό , πολιτικό , οικονομικό κ.λ.π. χώρο . Η επιλογή των παραδειγμάτων πρέπει να είναι λειτουργική και εύστοχη χωρίς να αποβαίνει σε βάρος των κυρίως αποδεικτικών στοιχείων της θεματικής πρότασης ( ο ρόλος των παραδειγμάτων είναι ενισχυτικός )

Η δομή της παραγράφου

1 . Στη θεματική περίοδο προβάλλεται η θέση του συγγραφέα .

2 . Στα σχόλια παρατίθενται τα παραδείγματα που τεκμηριώνουν τη θέση που διατυπώθηκε .

3 . Στην πρόταση κατακλείδα περιλαμβάνεται ένα συμπέρασμα που προκύπτει από την παράθεση των παραδειγμάτων .

π.χ.

Μετά τη γυναίκα και το παιδί , ο άνδρας αποτελεί το τελευταίο θύμα της διαφημιστικής προπαγάνδας . Οι εγκέφαλοι της διαφήμισης ανακάλυψαν ξαφνικά πως και ο άντρας διαθέτει κρυφά χαρίσματα – απωθημένα , που είναι δυνατό να αξιοποιηθούν αποτελεσματικά από τη διαφήμιση . Και , ως εκ  θαύματος , πετυχημένες επαγγελματικές συμφωνίες μεταξύ κυρίων κλείνονται δίπλα στο μπουκάλι της τάδε μάρκας ουίσκι ή πετυχημένοι « γιάπηδες » σπάνε το κατεστημένο παρατώντας τη βαρετή συνεδρίαση των « executives » κι « ακολουθούν την καρδιά τους » , απολαμβάνοντας στο φάρο – καταφύγιο του ρομαντικού καλλιτέχνη τη φύση μ’ ένα ποτήρι της δείνα μάρκας ποτού . Και βέβαια , το τάδε μαγειρικό λίπος τους αναγορεύει σε αξιόλογους « υπερσυζύγους » . ενώ την αρρενωπότητα και τον ανδρισμό τους τα οφείλουν στον τάδε αφρό ξυρίσματος . Εμείς , το μόνο που μπορούμε να προσθέσουμε είναι πως η διαφημιστική προπαγάνδα κατάφερε αυτό που δεν είχαν καταφέρει μέχρι τώρα οι φεμινιστικές οργανώσεις και οι νομοθεσίες : επιτέλους , η « ισοτιμία » επιτεύχθηκε · είμαστε όλοι θύματα της διαφημιστικής προπαγάνδας . 

5 . Μέθοδος Ανάπτυξης με Αιτιολόγηση

Η παράγραφος αυτή αναπτύσσεται με στόχο να αποδείξει το γιατί ισχύει το φαινόμενο , που αναφέρεται στη θεματική περίοδο , με τη χρήση επιχειρημάτων , λογικών κρίσεων και σκέψεων .  Στην ίδια μέθοδο ανάπτυξης ανήκουν και οι παράγραφοι που παραθέτουν τα κίνητρα μιας ενέργειας ή της αφορμές ενός γεγονότος .

Η δομή της παραγράφου

1 . Στη θεματική περίοδο παρατίθεται το φαινόμενο , ή έννοια , η συμπεριφορά .

2 . Στα σχόλια παρατίθεται τα αίτια που το προκάλεσαν .

π.χ.

Ενώ όμως η σχετική αφύπνιση των εθνών και του ανθρώπου ως προς τους οικολογικούς κινδύνους είναι μια νέα και σημαντική παράμετρος , τα περιθώρια για κάποιου είδους αισιοδοξία παραμένουν αναιμικά . Ο λόγος είναι ότι ο πλανήτης έχει ήδη τραυματισθεί σοβαρά , και το κοινωνικό κόστος ή η δράση που απαιτούνται για μια αργή ανάκαμψη υπερβαίνουν κατά πολύ τις παρούσες δυνατότητες κινήσεων . Διότι οι διεθνείς διαδικασίες είναι πολύπλοκες και χρονοβόρες και η απαραίτητη εμπιστοσύνη – ως προς τη μείωση για παράδειγμα των εξοπλισμών ή της παραγωγής διοξειδίου του άνθρακα – δεν είναι πάντοτε δεδομένη . Συχνά , επίσης , είναι ανάγκη να θιγεί το συμφέρον ατόμων , ομάδων ή εταιρειών για να βελτιωθούν τα πράγματα και τούτο , σε μια εποχή καταναλωτισμού που εκτρέφει αντίθετες αξίες , είναι συχνά αδιανόητο .

6 . Μέθοδος Ανάπτυξης με Αίτια και Αποτελέσματα

Στη συγκεκριμένη περίπτωση ο συγγραφέας παραθέτει το γενεσιουργό αίτιο ενός προβλήματος ή φαινομένου και , στη συνέχεια , τα αποτελέσματα – συνέπειες – επιδράσεις στον ατομικό ή συλλογικό βίο . Σε κάποιες πάντως περιπτώσεις το αίτιο παραλείπεται , ωστόσο ο τρόπος ανάπτυξης εξακολουθεί να είναι ίδιος .

Η δομή της παραγράφου

1 . Το αίτιο συνήθως καταγράφεται στην πρώτη περίοδο της παραγράφου , ενώ η ανάλυσή του γίνεται στο πρώτο σκέλος των σχολίων .

2 . Το αποτέλεσμα καταγράφεται και αναλύεται στο δεύτερο σκέλος των σχολίων . 

π.χ.

Η εκπληκτική ανάπτυξη της τεχνικής στα χρόνια μας δεν ωφέλησε ούτε έβλαψε εξίσου όλες τις χώρες της γης και όλους τους ανθρώπους κάθε κοινωνίας . Απεναντίας έκανε μια νέα κατάταξη των δυνάμεων και δημιούργησε μια νέα και πολύ επικίνδυνη ανισότητα ανάμεσα στους λαούς της οικουμένης και στις κοινωνικές τάξεις μέσα στον ίδιο το λαό . Γιατί η τελειοποιημένη μηχανή των ημερών μας κοστίζει τεράστια χρηματικά ποσά – γίνεται από σπάνια , επομένως πολύτιμα υλικά και κατασκευάζεται σε εργοστάσια που η αξία των εγκαταστάσεών τους φτάνει σε αστρονομικούς αριθμούς . Λίγοι λοιπόν μέσα σε μία χώρα και λίγες χώρες μέσα στον κόσμο μπορούν ν’ αποκτήσουν αυτά τα δαπανηρότατα τεχνικά θαύματα . Αυτοί οι λίγοι όμως άνθρωποι και λαοί συγκεντρώνουν με τούτο τον τρόπο στα χέρια τους ανυπολόγιστα μεγάλη δύναμη . Και επειδή η δύναμη διαρκώς ανοίγει την όρεξη για μεγαλύτερη  δύναμη , οι μεγιστάνες των μηχανών , άτομα , εταιρείες , τραστ , κόμματα , κράτη έχουν γίνει οι νέοι κύριοι του κόσμου , αυτοί που επιβάλλουν τη θέλησή τους ως νόμο στους άλλους και αποφασίζουν αυθαίρετα για την τύχη του πλανήτη μας . έτσι , δημιουργείται σιγά σιγά ένας δεσποτικός   καισαρισμός , φοβερότερος από κάθε προηγούμενο , αφού κανείς αντίστοιχός του στο παρελθόν δεν είχε στα χέρια του τα τεχνητά μέσα που διαθέτει αυτός σήμερα , και στο έπακρο επικίνδυνος για τις ελευθερίες των ατόμων και για την ειρήνη του κόσμου .

7 . Μέθοδος Ανάπτυξης με Αναλογία

Συνήθως όταν θέλουμε να διασαφηνίσουμε δύσκολες έννοιες ή να τονίζουμε τα κύρια σημεία μιας ενέργειας συγκρίνουμε ( φαινομενικά ) ανόμοια πράγματα , αναδεικνύοντας λειτουργικά την ομοιότητά τους η οποία μπορεί να είναι είτε κυριολεκτική είτε μεταφορική .

Η δομή της παραγράφου

1 . Στη θεματική περίοδο παρουσιάζεται γενικόλογα η αναλογία με τα δύο μέλη της ( την κύρια έννοια κι ένα αντικείμενο που έχει ομοιότητες μ’ αυτήν )

2 . Στα σχόλια , αναλύεται πρώτο το αντικείμενο με το οποίο συγκρίνεται η κύρια έννοια .

3 . Στην κατακλείδα διατυπώνεται κάποιο συμπέρασμα απ’ την προηγούμενη σύγκριση ή εντοπίζονται τα κοινά στοιχεία των μελών της αναλογίας . Πάντως είναι προαιρετική .

π.χ.

Πρώτα απ’ όλα ας προσπαθήσουμε να περιγράψουμε συνοπτικά το διαδίκτυο και ειδικότερα τον παγκόσμιο ιστό ( WEB ) με μία αναλογία . Ας φανταστούμε τον Κυβερνοχώρο ως μια τεράστια έκθεση . Ο κάθε « εκθέτης » δημιουργεί το δικό του περίπτερο ( site ) που καταχωρείται σε μία διεύθυνση . Ο χρήστης του διαδικτύου μέσα από τους τηλεπικοινωνιακούς διαδρόμους που δημιούργησε η σύζευξη τηλεφώνου – υπολογιστή επισκέπτεται αυτή την άυλη , διαρκή και παγκόσμια ψηφιακή έκθεση . Περνά από διάφορα sites , επικοινωνεί με τον « εκθέτη » και βεβαίως μπορεί να πάρει πληροφοριακό υλικό . Αρκεί να έχει εξασφαλίσει την είσοδό του μέσω ενός προμηθευτή σύνδεσης στο Internet . 

8 . Μέθοδος Ανάπτυξης με Συνδυασμό Μεθόδων

Προκειμένου να εξασφαλιστεί η καλύτερη και αποτελεσματικότερη μετάδοση ιδεών , μια παράγραφος μπορεί να αναπτύσσεται συνδυάζοντας πολλούς τρόπους ανάπτυξης της θεματικής πρότασης .

π.χ.

Η προπαγάνδα είναι πολιτική , κοινωνική , εμπορική . Είναι το σκληρό σφυροκόπημα που επιδιώκει να επιβάλει ένα προϊόν , οποιασδήποτε μορφής . Αυτό το προϊόν μπορεί  να είναι μια πίστη , μια κοινωνική οργάνωση , ένα πολιτικό καθεστώς ή ένα είδος της καθημερινής χρήσης . Όλοι οι τρόποι της επικοινωνίας έχουν επιστρατευτεί , για να υπηρετήσουν την προπαγάνδα . Ο άμεσος λόγος , το ραδιόφωνο , ο κινηματογράφος , η τηλεόραση , το τυπωμένο χαρτί ( περιοδικά , εφημερίδες , βιβλία ) .

Ποιος είναι ο σωστός τύπος απάντησης ;

Η απάντηση που δίνουμε στην ερώτηση : « να εντοπίσετε τους τρόπους ανάπτυξης της παραγράφου ; » δεν είναι ποτέ μονολεκτική . Αντίθετα , σε κάθε περίπτωση ο μαθητής οφείλει να δικαιολογήσει την απάντησή του αναφέροντας στοιχεία που να αποδεικνύουν τον τρόπο ανάπτυξης της παραγράφου . 

v Όταν πρόκειται για ορισμό ή διαίρεση , ανιχνεύουμε τα επιμέρους στοιχεία τους : α ) για τη διαίρεση – διαιρετέα έννοια , διαιρετική βάση , μέρη της διαίρεσης και β ) για τον ορισμό – οριστέα έννοια , γένος και ειδοποιός διαφορά .

v Στην ανάπτυξη με παραδείγματα επισημαίνουμε τη θέση στην οποία βρίσκονται τα παραδείγματα , αναγνωρίζουμε την προέλευσή τους ( καθημερινότητα , ιστορία κτλ. ) και εντοπίζουμε τη θέση που τεκμηριώνουν .

v Στη σύγκριση – αντίθεση επισημαίνουμε τις συγκρινόμενες έννοιες και τις λέξεις που εισάγουν την αντίθεση .

v Στην αιτιολόγηση αναφέρουμε τι αιτιολογεί ο συγγραφέας και με ποιες προτάσεις .

v Στην ανάπτυξη με αίτιο και αποτέλεσμα γράφουμε το αίτιο και το αποτέλεσμα .

v Στην ανάπτυξη με αναλογία αναφέρουμε τα μέρη που ομοιάζουν και την ομοιότητά τους , όπως και λέξεις που εισάγουν την αναλογία .

v Στις περισσότερες περιπτώσεις έχουμε πάνω από έναν τρόπο ανάπτυξης . Άρα , στο τέλος της απάντησης κάνουμε λόγο για συνδυασμό μεθόδων .

Άσκηση . Να εντοπίσετε τους τρόπους ανάπτυξης των παραγράφων .

1.    Η πληρότητα της πληροφόρησης είναι μια από τις μορφές της ακρίβειάς της. Μπορεί κανείς να δημιουργήσει μια ψεύτικη είδηση με την ίδια ευκολία, είτε ακρωτηριάζοντας την αφήγηση ενός γεγονότος είτε κατασκευάζοντάς το από την αρχή ως το τέλος. Το καλύτερο παράδειγμα για τη σημασία που έχει η πληρότητα μιας είδησης είναι το τηλεγράφημα του Εμς. Πρόκειται για το τηλεγράφημα που έστειλε από το Εμς, το 1870, ο βασιλιάς της Πρωσσίας Γουλιέλμος ο Α΄ στον υπουργό εξωτερικών της χώρας, Βίσμαρκ, για να τον κατατοπίσει σχετικά με τις συζητήσεις που είχε με το Γάλλο πρεσβευτή Μπενεντέτι. Ο Βίσμαρκ δημοσίευσε το τηλεγράφημα, αφού όμως το ανέπτυξε και το αλλοίωσε, ώστε να έχει έναν προσβλητικό τόνο για τη Γαλλία. Λέγεται ότι το τηλεγράφημα αυτό υπήρξε η αφορμή, για να κηρύξει η Γαλλία τον πόλεμο εναντίον της Πρωσσίας. Ο γαλλοπρωσσικός πόλεμος του 1870-71 θα είχε ίσως βρει μια άλλη αφορμή, για να ξεσπάσει, και ίσως να κατέληγε πάλι στην πρωσσική νίκη. Με τις συνθήκες όμως που διαδραματίστηκε το κεφαλαιώδες αυτό γεγονός της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας δεν είναι απίθανο να το προκάλεσε μια ελλιπής και πλαστογραφημένη πληροφόρηση. 

2.    Ο σημερινός σύζυγος και πατέρας δε θέλει να σκεφτεί τον εαυτό του σε ίση θέση με τη γυναίκα του και να συνεργαστεί μαζί της για τα κοινά προβλήματα του σπιτιού τους. Αυτό συμβαίνει γιατί πριν λίγα χρόνια ο τωρινός σύζυγος και πατέρας έζησε σαν παιδί, μέσα σε μια λειτουργική αυστηρότητα του οικογενειακού του περιβάλλοντος, η οποία τον είχε καταπιέσει και ακόμα του είχε κάνει βίωμα ζωής, πως ο άντρας είχε την πρωτοκαθεδρία, είναι νοικοκύρης, ενώ η γυναίκα είναι η νοικοκυρά και το κοινωνικά ετερόνομο άτομο. Δεν τολμούσε ν’ aντιμιλήσει στο γονιό, που ήταν η εξουσία. Ο διάλογος ήταν ανύπαρκτος, αφού ο νοικοκύρης αποφάσιζε για την τύχη των μελών της μονοκρατορικής οικογενειακής επικράτειας.

3.    Το τραγικό είναι ότι η, τόσο αναγκαία, εξειδίκευση οδηγεί τον άνθρωπο στην πνευματική μονομέρεια. Ο επίδοξος επιστήμονας αρχίζει να ασχολείται με ένα μόνο κομμάτι της γνώσης που έχει κατακτήσει η ανθρώπινη σκέψη. Γίνεται βέβαια, τέλειος σ’ αυτό. Όμως χάνει την ολότητα, δεν έχει τη δυνατότητα να μυηθεί και να γοητευτεί από τις άλλες γνώσεις που θα τον καθιστούσαν άνθρωπο με ευρύτητα πνεύματος. Σιγά-σιγά διαπιστώνει ότι γνωρίζει μόνο τον τομέα της επαγγελματικής απασχόλησής του. Γίνεται ένας πνευματικά μονόπλευρος, μονοδιάστατος άνθρωπος.

4.    Ο οργανισμός καταναλώνει ενέργεια όπως και μια μηχανή. Το αυτοκίνητο λ.χ. ή η θεριζοαλωνιστική μηχανή εξασφαλίζουν την αναγκαία για τη λειτουργία τους ενέργεια καίγοντας βενζίνη. Το ηλεκτρικό ψυγείο ή ο ηλεκτρονικός υπολογιστής, δυο άλλες μηχανές, χρησιμοποιούν ηλεκτρική ενέργεια, ηλεκτρικό ρεύμα. Κι ο οργανισμός βρίσκει την αναγκαία για τις λειτουργίες του ενέργεια με ανάλογο τρόπο, καίγοντας ή διασπώντας χημικές ενώσεις. Ο μηχανισμός αυτός της παραγωγής ενέργειας λέγεται καταβολισμός. Είναι φανερό πως ο καταβολισμός είναι φαινόμενο κοινό και για τους οργανισμούς και για ορισμένες μηχανές, αφού και στις δυο περιπτώσεις για τη λειτουργία τους καταναλώνεται ενέργεια που παράγεται από τη διάσπαση χημικών ενώσεων.

5.    Από την άλλη πλευρά , η κοινωνική έρευνα έχει δείξει επίσης ότι σε όλες τι χώρες η κουλτούρα των λαϊκών τάξεων είναι πολύ διαφορετική από των προνομιούχων . Η γλώσσα που μιλούν τα εργατικά στρώματα του Λονδίνου είναι στην προφορά , τη σύνταξη και το λεξιλόγιο πολύ διαφορετική από την επίσημη αγγλική . Η αισθητική , ο τρόπος ζωής , η φιλοσοφία της καθημερινότητας , η διατροφή , η ενδυμασία , η ηθική και οι κανόνες των ανθρωπίνων σχέσεων στη Γαλλία είναι διαφορετικά για τα εργασιακά στρώματα των μεγάλων πόλεων και τελείως διαφορετικά για τα προνομιούχα στρώματα και μάλιστα των διανοούμένων . Η πολιτισμική συμπεριφορά των λαϊκών στρωμάτων στη Νότια Ιταλία είναι τελείως διαφορετική από των αστών της Βόρειας Ιταλίας .

6.    Ακόμη ο ρατσισμός συνδέεται με το πρόβλημα της ανεργίας . Τα μεταναστευτικά κύματα που καταλήγουν στις ανεπτυγμένες χώρες εγκυμονούν για το γηγενή πληθυσμό τον κίνδυνο της απόλυσης και επισείουν την απειλή της ανεργίας . Οι ξένοι δεν απολαμβάνουν επαρκώς τη νομική προστασία και γι’ αυτό αποτελούν μια φτηνή εργατική δύναμη , ένα εύκολο θύμα εκμετάλλευσης και κερδοσκοπίας των εργοδοτών . Κατά συνέπεια , η ένταξή τους στην παραγωγική διαδικασία μιας κοινωνίας με υψηλό ποσοστό ανέργων δημιουργεί προβλήματα στον εθνικό πληθυσμό : μειώνει τις προσφερόμενες θέσεις και δυσχεραίνει την εύρεση εργασίας . Απ’ τα προβλήματα αυτά πηγάζει το αίσθημα της απέχθειας και τη δυσφορίας που ολοένα και περισσότερο καλλιεργείται σε βάρος τους .

7.    Είναι όμως γεγονός πως οι περισσότεροι δέχονται με ευχαρίστηση τη θετική κριτική , έστω κι αν είναι   αβάσιμη , και απορρίπτουν συλλήβδην την αρνητική , ακόμη κι αν είναι βάσιμη . Και αυτό λόγω της έλλειψης μετριοφροσύνης , της υπεροψίας και του εγωισμού , που συνυφασμένα με τη χαλάρωση των ανθρώπινων δεσμών και την ανάπτυξη ανταγωνιστικών κοινωνικών σχέσεων καθιστούν το άτομο δεκτικό στα θετικά σχόλια που διατυπώνονται για το πρόσωπό του και ιδιαίτερα επιφυλακτικό στα αρνητικά .

8.    Τα μεγάλα έργα τέχνης υπάρχουν σαν να είναι μέρη της φύσης , μέρη της ίδιας αλήθειας , ανεξάρτητα από το δημιουργό ή το κοινό . Το Πόλεμος και Ειρήνη του Τολστόι ή το Ο Ιωσήφ και τα’ αδέλφια του τού Τόμας Μαν έχουν μια μεγαλοπρέπεια που τα ανυψώνει πολύ πάνω από τα κοινά , καθημερινά ενδιαφέροντα της εποχής που γράφτηκαν .

9.    Ο κόσμος της τέχνης και ο κόσμος της τεχνολογίας είναι , στα μάτια πολλών , δύο εντελώς ασύμβατοι κόσμοι . Υπάρχουν δύο στερεότυπες εικόνες , αυτή του καλλιτέχνη , αντισυμβατικού , απρόβλεπτου , « φευγαλέου » , και αυτή του ασχολούμενου με την τεχνολογία , λίγο πεζού , λίγο προβλεπόμενου , λίγο τρελαμένου με τα  αντικείμενα , προϊόντα και έννοιες που αφήνουν αδιάφορους πολλούς άλλους

10.              Κι όταν λέμε ελευθερία , δεν την εννοούμε βέβαια , με την παλιά φιλελεύθερη αντίληψη που θεωρούσε πως ελευθερία είναι να κάνεις ό,τι δεν απαγορεύεται , ό,τι δεν βλάπτει τους άλλους . Εννοούμε πως ελευθερία είναι να κάνεις ό,τι ωφελεί όχι μόνο εσένα , αλλά και τους άλλους . Η ελευθερία δεν είναι εγωιστική , ατομικιστική , αλλά κοινωνική . Δεν απομονώνει τον άνθρωπο από τους άλλους , αλλά τον ενώνει με τους άλλους . Μ’ ένα λόγο , η πραγματική ελευθερία συμβάλλει στην ενότητα του ανθρώπινου γένους , όχι στον κατακερματισμό του .