ΚΕΙΜΕΝΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ

Φυλακές ανηλίκων

Καταδίκη και αυτοκαταδίκη των αθώων

ΜΑΡΙΟΣ ΠΛΩΡΙΤΗΣ | Κυριακή 29 Ιουνίου 1997

ΑΥΤΟΚΤΟΝΗΣΕ από ντροπή, επειδή δεν πέρασε στις εξετάσεις», ακούμε, κάθε χρόνο, για τους νεαρούς αυτόχειρες του Ιουνίου. Αλλά ποιοι πρέπει να ντρέπονται, εκείνοι ή εμείς;

Στα όσα γράφτηκαν και τηλε-ειπώθηκαν σχετικά, δεν θα προσθέσω παρά μερικές προσωπικές εμπειρίες. Όχι σαν γονιός, που δεν είμαι, αλλά ως φίλος γονιών και παιδιών, που πολύ αγαπώ. Και όχι σαν εκπαιδευτικός «της καριέρας», που δεν είμαι, αλλά ως «έκτακτος» πανεπιστημιακός δάσκαλος.

Όλες οι «δοκιμασίες» κι οι αγώνες, σε όποιο πεδίο και κλάδο, συντροφεύονται αναπότρεπτα από αγωνία για το αποτέλεσμα. Αλλά των παιδιών της Παιδείας μας η αγωνία ξεπερνά κάθε λογικό όριο. Ποιος δεν έχει δει τα κάτωχρα πρόσωπα, τα πυρετικά μάτια, τα συσπασμένα χείλια των νέων που ετοιμάζονται να παρουσιασθούν προ του φοβερού βήματος των διαβόητων εξετάσεων; Τα «χλωρά νιάτα» τους μοιάζουν ξεχερσωμένη γη, που δέρνεται από ανεμοχάλαζα χωρίς τελειωμό. Και το διπλό ερώτημα είναι: ΓΙΑΤΙ φτάνουν ως το «κριτήριο» σε τέτοια κατάσταση, και ΣΕ ΤΙ αποβλέπουν;

Τραγικά γνωστό είναι το «γιατί»: Υπερβάλλον βάρος των σχολικών προγραμμάτων ­ υπερβολική ύλη, υπερβολικές λεπτομέρειες που πνίγουν την ουσία -Ιδιαίτερα μαθήματα τόσο για το σχολείο όσο και για τις εξετάσεις - Φροντιστήρια - Ιδιαίτερα για τα φροντιστήρια (υπάρχει κι αυτό!)...

Και όλα τούτα, από βιβλία που, πολλά τους, είναι παμπάλαια (τα βιβλία λ.χ. Χημείας, Φυσικής, Βιολογίας για το Γυμνάσιο και το Λύκειο έχουν τη σεβαστή ηλικία των 12 έως 17 χρόνων ­ αλλά το παγκόσμιο, σίγουρα, ρεκόρ κατέχει η Φυσική της Β' Λυκείου, που αριθμεί παρά ένα τεσσαράκοντα έτη! Και μιλάμε για κλάδους, όπου η επιστημονική πρόοδος καλπάζει ακράτητα1).

Επιπλέον, πολλά απ' τα σχολικά βιβλία είναι κατάστικτα από σοβαρότατα λάθη και ανακρίβειες, που έχουν άπειρες φορές καταγγελθεί από έμπειρους εκπαιδευτικούς, χωρίς κανενός αρμοδίου να ιδρώνει τ' αυτί... Ετσι, τα παιδιά «σκοτώνονται» για να μαθαίνουν πράγματα που είναι άχρηστα και έωλα σαν μπαγιάτικες παλαμίδες...

Και όσο για τις μεταφράσεις αρχαίων κειμένων κλπ. είναι, συχνά, τόσο άμουσες και κατάστεγνες, που δεν μπορούν να μεταδώσουν ούτε ίχνος ίχνους από το ύφος και το κάλλος του πρωτοτύπου.

Πώς, λοιπόν, τα παιδιά να μην αποστρέφονται αρχαίους, νέους και τον κόσμον άπαντα;

Το τρισχειρότερο, και επίσης πασίγνωστο: Πώς μαθαίνουν οι μαθητές, δηλαδή πώς αποδείχνουν ότι έχουν μάθει, τα σωστά και τα στραβά; αποστηθίζοντάς τα. Τα παιδιά κοροϊδεύουν την «παπαγαλία», αλλά είναι υποχρεωμένα να θύουν σ' αυτή την τερατόμορφη θεά νυχτοήμερα. Αριστος στα προφορικά είναι το πιστότερα αλαλάζον κύμβαλον... άριστος στα γραφτά είναι ο καλύτερος «φωτογράφος» του βιβλίου. Και κανένας δεν νοιάζεται για το εξόφθαλμο: όποιος αποστηθίζει ένα κείμενο, το ξεχνάει ολότελα μέσα σε μια εβδομάδα, αν όχι νωρίτερα. «Είχα αποστηθίσει χιλιάδες χρονολογίες, αριθμούς, κατεβατά ολόκληρα», μου έλεγε μια πολύ καλή μαθήτρια, λίγο μετά τις εξετάσεις. «Σήμερα, και να με σκοτώσετε, δε θυμάμαι λέξη». Ολος ο μόχθος μηνών και μηνών για το τίποτα, αφού, αμέσως μετά τη «δοκιμασία» τους, «σβήνεται η γραφή» που είχε χαραχθεί στην άμμο.

Αλλά τι σημασία έχει; Το μέγα καλό και πρώτο είναι πως η αποστήθιση αποτελεί σωτήρια μέθοδο για τους εξεταστές. Που δεν έχουν παρά να παραβάλουν λέξη με λέξη το γραφτό του μαθητή με το σχολικό «εγχειρίδιο», κι αν λείπει απ' την «κόλλα» κάτι ή αν κάτι «περισσεύει» ­ μια γνώμη του παιδιού ή μια γνώση «παραπανιστή» ­, ο διορθωτής το «κοκκινίζει», θεωρώντας το λάθος, κουσούρι ή αλαζονεία!..

Λέγεται και ξαναλέγεται ­ πολύ σωστά, βέβαια ­ πως «η παιδεία πρέπει να διδάσκει το παιδί ΠΩΣ να σκέφτεται ­ όχι ΤΙ να σκέφτεται». Αλλά, στην πραγματικότητα, αντί να καλλιεργούμε την κρίση του παιδιού, υποθάλπουμε την ακρισία και την υποκρισία του... αντί να το κάνουμε έξυπνο, το κάνουμε εξυπνάκια... αντί να πλουτίζουμε το μυαλό του, φτωχαίνουμε απελπιστικά τη σκέψη του... αντί να «ποτίζουμε» την ψυχή του, μαραίνουμε τη νιότη του...

Δεν θα ξεχάσω μια στιχομυθία στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών: αρχές του «ακαδημαϊκού έτους», και είχα προτείνει στους φοιτητές να γράψουν «εργασίες» γύρω στη διδασκόμενη «ύλη», διαλέγοντας εκείνοι όποιο επιμέρους θέμα ήθελαν. Στο διάλειμμα, μια πρωτοετής φοιτήτρια ήρθε και με ρώτησε δειλά-δειλά: «Στην εργασία μας, μπορούμε να γράψουμε και δικές μας ιδέες, απόψεις...;». Για μια στιγμή νόμισα πως αστειευόταν, αλλά κατάλαβα πως σοβαρολογούσε. «Πώς σου ήρθε να μου κάνεις τέτοια ερώτηση;» ­ «Επειδή μας έχουν πει ότι είμαστε πολύ νέοι και ανίδεοι για να έχουμε δικές μας ιδέες»! Φυσικά, της απάντησα πως αυτό ακριβώς θέλω: τη δική τους «φρέσκια», «άσοφη» ματιά, όχι αντιγραφή από «σοφίες» άλλων...

Μ' αυτά και μ' αυτά, η Παιδεία μας θεμελιώνεται πάνω στην κατασκευή άνοων «ηχείων» και άλογων μαϊμούδων για ένα σύστημα «μαϊμού», που στόχος του είναι ένα σοβάντισμα από «γνώσεις» χωρίς ουσιαστική γνώση, και όπου οι προσωπικές ιδέες αποτελούν αμάρτημα θανάσιμο και οι ατομικές κρίσεις περίπου έγκλημα καθοσιώσεως.

Παραμονές του 21ου αιώνα, πρυτανεύει στην Ελλάδα το μεσαιωνικό εκπαιδευτικό πνεύμα, που ελεεινολογούσε ο Montaigne: «Δεν μοχθούμε παρά για να γεμίζουμε το μνημονικό κι αφήνουμε την κρίση και τη συνείδηση άδειες». Ο ίδιος έλεγε για τον πληθωρισμό της διδαχής: «Οπως τα φυτά πνίγονται από περίσσεια νερού κι οι λύχνοι από το πολύ λάδι, το ίδιο γίνεται με τη δραστηριότητα του πνεύματος, εξαιτίας της υπερβολικής μελέτης και ποσότητας ύλης, οπότε το πνεύμα, κυριευμένο και μπερδεμένο από μεγάλη ποικιλία πραγμάτων, δεν βρίσκει τον τρόπο να ξεδιαλύνει τα πράγματα· κι αυτό το βάρος το κρατάει κυρτωμένο και αναδιπλωμένο»

2.Αλλά ούτε καν η επιδερμική γνώση αποτελεί τον ύψιστο στόχο. Όπως έχει ενσταλλάξει στο μυαλό των παιδιών η σύγχρονη χρησιμοθηρική κοινωνία και το 'χει ενστερνισθεί μετά μανίας η οικογένεια, όλο το παν είναι «να περάσουν» (απ' τη μικρή πύλη της Μέσης Εκπαίδευσης), «να μπουν» (στη μεγάλη πύλη της Ανώτατης) και «να πάρουν το χαρτί» του διπλώματος. Αν η «πάροδος», η τελική έξοδος, η χαρτοφορία δεν έχουν κανένα ουσιαστικό αντίκρισμα, αν δεν προσφέρουν καμιά πραγματική παιδεία, αυτό δεν απασχολεί κανένα ­ και, φυσικά, ούτε τους εφήβους, που είναι έρμαια αυτού του «μορφωτικού» αντικατοπτρισμού.

Ρώτησα κάποτε μερικούς μαθητές Λυκείου ­ και πολύ καλούς, απ' ό,τι ήξερα ­ γιατί πηγαίνουν στις «ντίσκο» και στα παρόμοια. «Γιατί βαριόμαστε και πνιγόμαστε στο σχολείο και στο σπίτι», ήταν η πιο συνηθισμένη απάντηση. Αλλά πώς να μην πνίγονται, όταν βωλοδέρνουν ανάμεσα στο πιθηκο-σχολείο, στο πιθηκο-φροντιστήριο για πιθηκο-χαρτιά, και στο σπίτι τους που λατρεύει τα ίδια πιθηκο-είδωλα; Εξαιρέσεις ­ σχολείων, δασκάλων, σπιτιών ­ υπάρχουν, και πολλές. Αλλά η ίδια η δομή και η «φιλοσοφία» του εκπαιδευτικού συστήματος κάνει το σχολείο «ξορκισμένο» για τα παιδιά, και τη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση χώρο βασανιστηρίων τρίτου βαθμού. Και «κατ' οίκον», το κεντρί των (περισσότερων) γονιών, που έχουν εγκολπωθεί αυτή την παραδεισιακή αντίληψη κι αξιώνουν απ' τους «βλαστούς» τους να τους βγάλουν «ασπροπρόσωπους», ξαστοχώντας πως, έτσι, αμαυρώνουν για πάντα το μυαλό και την ψυχή τους...

Ποιος θα το περίμενε ν' αληθεύουν ακόμα, στην Ελλάδα, οι σαρδονικές ιερεμιάδες του Μπέρναρντ Σω για την εκπαίδευση της εποχής του: «Δεν υπάρχει στη γη τίποτα τόσο απαίσιο που να προορίζεται για αθώα πλάσματα, όσο το σχολείο. Πρώτα απ' όλα, είναι φυλακή. Κι από ορισμένες απόψεις, πιο σκληρό κι απάνθρωπο απ' τη φυλακή. Στη φυλακή λ.χ., δεν είσαι αναγκασμένος να διαβάζεις βιβλία γραμμένα απ' τους δεσμοφύλακες και τον διευθυντή... Στη φυλακή, μπορεί να σου βασανίζουν το σώμα, αλλά στο σχολείο σου βασανίζουν την ψυχή»

Αυτός ο τρομακτικός σωρείτης πέφτει πάνω στους τρυφερούς ώμους των εφήβων μας ­ ο εξουθενωτικός αγώνας όχι για μάθηση αλλά για κούφια εκμάθηση... η συναίσθηση της ηλιθιότητας των μεθόδων και της ματαιότητας των στόχων... η σύνθλιψη απ' τους γονείς, που κι αυτοί έχουν πλασθεί κατ' εικόνα και ομοίωσιν της συνθλίβουσας κοινωνίας... η κάθειρξη μέσα σε νοοτροπίες, ιδιοτέλειες, εξανθραποδισμούς... Πώς τα παιδιά μας να μη φτάνουν σε απόγνωση; Οταν ο βικτοριανός πεζογράφος και δραματουργός Bulwer-Lytton έγραφε πως «στο λεξικό της νιότης δεν υπάρχει η λέξη απελπισία», δεν είχε βέβαια υπόψη του την ελληνική εκπαίδευση. Που, με την κουφόνοια και την ακηδία της, γίνεται ο ηθικός αυτουργός για τόσες τραγικές και αδόκητες εξόδους απ' τη ζωή, εκείνων ακριβώς που είναι η ζωή της ζωής μας...